Op 19 februari 2023 is het internationale onderzoeksteam weer in Sakkara samengekomen, om tot 24 maart op deze Egyptische opgravingsplaats te werken. Het Rijksmuseum van Oudheden doet al bijna vijftig jaar lang opgravingen in Sakkara, de begraafplaats van de oud-Egyptische stad Memphis. Sinds 2015 werkt het museum binnen dit project samen met het Museo Egizio in Turijn.

• Lees meer over de achtergrond en geschiedenis van het opgravingsproject in Sakkara

Voortzetting na uitstel

Na tweeënhalf jaar uitstel tijdens de corona-pandemie kon de Leids-Turijnse opgraving in het najaar van 2022 eindelijk worden voortgezet worden. Het team groef toen op in het monumentale graf van Panehsy. Hij was een hoge ambtenaar in de regering van Ramses II (ca. 1279–1259 v.Chr.).

Graf van Panehsy

Dit jaar gaat het onderzoek in en rondom het graf verder om meer over Panehsy te weten te komen en over de omgeving waarin het graf gebouwd werd. Daarnaast worden al eerder opgegraven voorwerpen onderzocht, zoals fragmenten van houten beeldjes en lijkkisten. Over dit werk, en nog veel meer, leest u wekelijks in de Sakkara diary.

• Lees de meest recente Sakkara diary
• Lees Sakkara diary week 4
• Lees Sakkara diary week 3
• Lees Sakkara diary week 2
• Lees Sakkara diary week 1

Samen met Museo Egizio

Het team bestaat uit diverse wetenschappers en staat onder leiding van dr. Daniel Soliman (conservatoren van de Egyptische en Nubische collectie van het Rijksmuseum van Oudheden), samen met dr. Christian Greco, directeur van het Museo Egizio in Turijn. Het project wordt medegefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en Stichting Friends of Saqqara.

Sakkara diary

Week 5 (28 maart 2023): Levende herinneringen in Sakkara

Door Christian Greco en Lara Weiss

Als u dit leest, zijn wij klaar met ons werk. Wij hebben op woensdag 22 maart, net voor het begin van de feestmaand Ramadan, het opgravingsterrein gesloten. Zo houden we rekening met het feit dat het fysieke werk op de site erg zwaar zou zijn voor onze vastende Egyptische collega’s. Ook hebben we ons afscheidsdiner gehad met het team. Alle internationale teamleden zijn weer over de verschillende windstreken verspreid geraakt. Terug thuis gaan we aan onze bureaus zitten om de publicatie van ons aanstaande veldrapport af te ronden – hopelijk in niet al te koud weer. Ook onze Egyptische werklieden zijn weer thuis zijn om hun ‘normale’ baan als boer, chauffeur of elektricien te hervatten.

We hebben samen een geweldig seizoen gehad, met opnieuw een fantastische teamspirit in het Egyptisch-internationale team en we hebben mooie resultaten behaald. We zijn er niet alleen in geslaagd om de opgravingswerkzaamheden aan de tombe van Panehsy af te ronden. Dankzij een genereuze subsidie van de Friends of Saqqara en het werk van onze Egyptische restaurateurs Basma Zaghloul en Yousef Hammadi heeft het graf dit seizoen ook een behoorlijke restauratie ondergaan (foto 1). Tevens ontdekten we dat zijn tombe ongeveer een eeuw na zijn dood werd hergebruikt door een hogepriester van de godin Hathor, Meesteres van de Sycomore, genaamd Pinodjem. Hij leefde mogelijk in de 21e dynastie. Tenslotte vonden we ook een nieuwe kapel (foto 2).

Dit seizoen was ook interessant qua bezoekers. Zo hadden we een aantal belangrijke ontmoetingen: onze Leidse hoofd financiën Guus Waals bezocht ons en bekeek natuurlijk ook de resultaten uit ons het EU-project waarin we samen met onze Egyptische collega’s gewerkt hebben aan de herinrichting van enkele zalen in het Egyptisch Museum in Caïro. Daar bezocht Guus ook Willem Pleyte, de oud-directeur van het Rijksmuseum van Oudheden uit de 19e eeuw, wiens borstbeeld in de tuin van het Egyptisch Museum staat. Ter gelegenheid van het bezoek van Guus nodigde Zijne Excellentie de Nederlandse ambassadeur ons en enkele Egyptische collega’s uit voor een gezellig diner in zijn residentie. Tijdens deze ontmoeting praatten we bij over onze huidige en toekomstige samenwerkingen. En er waren meer erebezoekers: Zijne Excellentie, de Italiaanse ambassadeur en zijn vrouw bewonderden over ‘onze’ Sakkara-graven tijdens een privétour met Christian.

Dit seizoen hebben we onze allereerste excursie gehad samen met enkele van onze Egyptische collega’s. We huurden een bus en gingen naar Caïro om de eerste openbare vertoning van de film Living Memories: The Workmen of Saqqara bij het NVIC te vieren. Die film werd mogelijk gemaakt dankzij de geweldige organisatie van onze collega Fatma Keshk en de gastvrijheid van het instituut en zijn directeur Rudolf de Jong. We hebben deze prachtige avond afgesloten met een borrel op het dakteras!

Living Memories: The Workmen of Saqqara is een korte film van de Leids-Turijnse expeditie naar Sakkara, gemaakt door Fatma, Ashraquet Bastawrous en Servaas Neijens. Het vertelt over de herinneringen van sommige van de arbeiders die betrokken zijn bij de 50-jarige Leids-Turijnse expeditie naar Sakkara (foto 3). Zo vertelt de film het verhaal niet vanuit ons eigen perspectief, zoals gewoonlijk gebeurt, maar hadden we als doel de belangrijke bijdrage van een grote groep van deze locale professionals te documenteren en te waarderen. Hun werk wordt gekoppeld aan hun historische nalatenschap sinds het einde van de 19e eeuw. In de film vertellen onze Egyptische collega’s over hun werk als technische werklieden, voormannen, restauratoren en over hun passie voor het graven, hun erfenis van het vak en over hun dagelijkse gang van zaken op de site en hoe zij het werk bij ons en onze voorgangers hebben ervaren.

Een opgravingsterrein is een werkplaats, maar het is ook meer dan dat. Wij sluiten vriendschap met ‘onze arbeiders’ en zij sluiten vriendschap met ons, en onderling, als ze al niet verbonden waren door familierelaties. De hechte banden tussen de arbeiders zijn duidelijk te zien in hun vriendschap binnen en buiten de archeologische vindplaats. Het feit dat ze allemaal in het dorp Sakkara of directe omgeving wonen, schept in de loop van de tijd professionele maar ook sociale banden. Werklieden zijn familie, buren en vrienden voordat ze collega’s worden, en ze worden generaties lang onze collega’s en vrienden. Daarom voelt ‘onze’ site als een tweede thuis waar we het grootste deel of ons hele professionele leven hebben samengewerkt. Daarom past het einde van dit seizoen ook goed bij een Nederlands gezegde, namelijk dat we vertrekken met een lachend en een huilend oog. Waarom? Omdat dit ons laatste seizoen samen was als veldleiders (foto 4). Lara stopt namelijk per 1 mei met haar baan in het Rijksmuseum van Oudheden en start haar nieuwe functie als algemeen directeur van het Roemer- und Pelizaeus Museum in Hildesheim (Duitsland). Ze zal dus niet alleen het RMO, maar ook haar functie als mede-veldleider van de Leids-Turijnse expeditie naar Saqqara verlaten. Veel succes Lara en bedankt voor alles wat je hebt gedaan! We wachten op je bezoeken, je bent de ziel van dit project. Maar geen zorgen! Andere geweldige collega’s staan al in de rij om het stokje van haar over te nemen. Het RMO zit momenteel middenin de selectieprocedure voor de nieuwe conservator Egypte en Nubië. Spannende tijden voor iedereen. Levende herinneringen ook voor ons. Dus blijf op de hoogte.

Dankbetuigingen:

We willen onze dank en waardering uitspreken aan alle Egyptische en internationale teamleden, het Ministerie van Toerisme en Oudheden, met speciale dank aan dr. Nashwa Gaber en dr. Mohammed Youssef; de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, het Impactfonds van de Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit Leiden, het Museo Egizio, Turijn (Italië) en het Rijksmuseum van Oudheden, Leiden (Nederland). We hopen de Sakkara-film binnenkort te vertonen in Leiden en Turijn.

Sakkara diary

Week 2 (7 – 14 maart 2023): Tussen het hout van de lijkkisten

Door Caroline Arbuckle MacLeod

Tijdens het seizoen 1999 in Sakkara vonden de opgravers twee houten lijkkisten in de buurt van het graf van Horemheb. Deze kisten waren niet in geweldige staat – door de schade veroorzaakt door een combinatie van vocht, ouderdom en termieten leken veel stukken meer op een gatenkaas dan op de stevige houten kisten waarin hun eigenaars waren begraven.

Delen van de rechthoekige en mensvormige lijkkisten die in 1999 werden gevonden en in 2023 opnieuw zijn onderzocht.

Ze waren dus niet echt van ‘museumkwaliteit’. Daarom zijn ze niet tentoongesteld nadat ze bestudeerd en gepubliceerd waren, maar werden ze in een opslagplaats in Sakkara geplaatst, vlakbij hun oorspronkelijke rustplaats. Daar sliepen ze tot dit jaar, 2023, toen ze opnieuw werden gewekt, zodat we nieuwe informatie over het oude verleden van Egypte konden leren.

Ik ben Dr. Caroline Arbuckle MacLeod. Ik ben een archeoloog die gespecialiseerd is in de analyse van oude houten voorwerpen en ik ben vooral geobsedeerd door Egyptische houten lijkkisten. Een van de doelstellingen van het opgravingsseizoen dit jaar was een grondigere analyse van de fragmenten van deze kisten, alvorens over te gaan tot een studie van de houten resten van recentere opgravingsseizoenen.

Toen we de stukken uit de opslagplaats haalden, werd de slechte conservering die in de oorspronkelijke publicatie werd besproken onmiddellijk duidelijk – en sommige extra beestjes hadden hun huizen gevestigd in de tunnels en gaten die hun insectenvoorgangers uit het verleden hadden achtergelaten.

Een spin heeft zijn huis gemaakt in het hout van de kist.

Toch is het juist deze fragmentarische, haast ‘armoedige’ staat, die zorgen dat deze stukken informatie onthullen die hun meer ongerepte tegenhangers verbergen onder perfecte lagen gips en delicaat bladgoud. In de fragmentarische staat is het mogelijk om kleine houtmonsters te nemen van verschillende delen van de kist, om de verbindingen tussen verschillende onderdelen van de kist te zien, en de gereedschapssporen te documenteren die onzichtbaar zijn op een complete lijkkist. Dit helpt ons te begrijpen welke materialen werden gebruikt voor de bouw van kisten en geeft een kijkje in de bewegingen en keuzes van timmerlieden, wiens verhalen anders zo vaak verloren gaan en over het hoofd worden gezien.

Om voor elk voorwerp het gebruikte houtsoort te identificeren, maakte ik dunne secties van de houtmonsters en onderzoek de houtanatomie onder een microscoop. Elke boom heeft een uniek profiel en ziet er van dichtbij spectaculair uit!

Houtmonster (sycomorevijg) uit de kist onder de microscoop.

Wanneer ik in het veld werk, richt ik een mini-laboratorium in voor mijn analyse. Dit seizoen had ik het geluk te werken vanuit de grafkapel van Horemheb, omringd door enkele van de mooiste reliëfs die ik ooit heb gezien.

Het veldlaboratorium in de grafkapel van Horemheb.

Ik analyseerde veel wandfragmenten van de kisten, evenals de pennen en deuvels – stukken hout die worden gebruikt om de verschillende onderdelen op hun plaats te houden. Ik kon zien dat alle grotere delen van beide kisten gemaakt waren van de sycomorevijg, terwijl de deuvels en pennen gemaakt waren van acacia of tamarisk. Dit assortiment houtsoorten vertelt ons dat de timmerlieden selecteerden uit bomen die lokaal groeiden. Ze kozen de vijg omdat die gemakkelijk te bewerken is en groot genoeg wordt voor kistplanken – en een speciale religieuze betekenis heeft die verbonden is met de godin Noet. Ze verbonden de stukken met hout dat harder is en beter om alles op zijn plaats te houden – ze kenden hun vak en kozen hun houtsoorten zorgvuldig.

Vervolgens zocht ik naar sporen van gereedschap. Werktuigsporen zijn ongelooflijk omdat ze bewegingen weergeven, bevroren in de tijd. Zij stellen ons in verbinding met de ambachtslieden die deze voorwerpen meer dan 3000 jaar geleden bouwden! Kijk bijvoorbeeld eens naar de voet van deze kist.

De voet van de mensvormige kist.

Of beter gezegd, kijk eens naar de achterkant – het deel dat gewoonlijk bedekt wordt door extra stukken hout en verf.

De achterkant van de voet van de mensvormige kist. De blauwe lijnen markeren de zaagsporen, de oranje pijl geeft de beitelsporen aan.

Over de achterkant zien we zaag- en beitelsporen, de eerste ruwe sneden die werden gebruikt om dit stuk een voorlopige vorm te geven. Daarna tekenden de timmerlieden rode lijnen om aan te geven waar ze de zwaluwstaartverbinding zouden maken die de stukken hout bij elkaar zou houden – maar later maakten ze een correctie en zaagden ze die kleiner. Daarbij lieten ze een vage rode lijn achter op het hout, parallel aan de uiteindelijke snede (een oud voorbeeld van ‘twee keer meten is zeker weten’!).

De achterkant van de voet van de mensvormige kist. De blauwe lijnen markeren de zaagsporen, de oranje pijl geeft de beitelsporen aan.

Ze gebruikten een zaag om de verbinding te maken en een klein knikje aan de bovenkant laat zien dat ze net iets te ver hebben gezaagd. Dat maakte niet uit, want dat zou later wel worden weggewerkt.

Een knik bovenaan de zaagsnede toont aan waar de timmerman iets te ver heeft gezaagd.

Daarna gebruikten ze een beitel om het laatste stukje hout aan de achterkant van de verbinding te verwijderen, omdat hun zagen niet in deze ruimte pasten. Deze laatste ruwe beitelsporen zijn onafgewerkt gelaten, opnieuw om door latere constructiestappen te worden bedekt. Al deze keuzes en bewegingen zijn voor ons vandaag de dag alleen zichtbaar omdat de tijd en termieten uiteindelijk het harde werk van de timmerlieden ongedaan hebben gemaakt. Hoewel deze lijkkisten in hun ruwe en afbrokkelende staat misschien niet mooi lijken, zijn ze voor mij perfecte herinneringen aan de niet-koninklijke Egyptenaren die tussen het hout van de lijkkisten hun sporen in de geschiedenis achterlieten.

Sakkara diary

Week 1 (28 februari – 7 maart 2023): Veel liefs op reliëfs

Door Lyla Pinch Brock

Het is koel in de ochtend hier in de woestijn. We werken in de schaduw van de trappiramide, die er somber bijstaat onder een hemel van katoenwolken. In tegenstelling tot onze Egyptische collega’s zijn de ingevlogen teamleden hier meestal niet in februari, dus zijn ze in sjaals en donsjassen gehuld tegen de kou. We slaan onze handen om het lijf om warm te blijven. Maar in een mum van tijd trekken we lagen van onze kleding uit en warmen we ons als hagedissen in de zon.

Mijn naam is Lyla Pinch Brock, en ik draag de komende twee weken mijn epigrafie-pet: dat wil zeggen, ik ben een kopiist. Ik ben een van de oudere teamleden en werk al bijna twintig jaar in het team. Een van onze taken dit seizoen is het vastleggen van de reeks reliëfs die we vorig seizoen vonden langs de muren van een kapel in het graf van Panehsy. Ik zeg ‘onze’ omdat het duidelijk teamwork is.

Als eerste arriveert Daniel Soliman, een van onze opgravingsleiders, die vooral ons werk moet bespoedigen. Hij regelt een tafel en een stoel voor me en laat vervolgens twee van de werklieden, ‘Assam Sayed en Rafa’at ‘Eid, voorzichtig de houten afdekking en het zachte piepschuim verwijderen die we vorig jaar over de gebeeldhouwde stenen hebben gelegd om ze te beschermen tegen wind en regen. Nu de weerspatronen in de wereld veranderen, weten we niet wat we kunnen verwachten. Onze inspecteur Hanna Donqol staat klaar om de toestand van de stenen te controleren en foto’s te maken.

De afdekking wordt voorzichtig weggehaald. We halen collectief opgelucht adem als we zien dat alles nog in goede staat is. Er zijn echter wat kleine schilfers op de stenen platen en we zijn het er allemaal over eens dat enige conservering op zijn plaats is. Gelukkig heeft de stichting Friends of Saqqara aangeboden dit te financieren.

De reliëfs tonen offergaven die voor de grafeigenaar worden gebracht, waaronder een ongelukkige stier die zo dik is dat zijn hoeven zijn gespleten onder zijn gewicht. In het gevolg zijn priesters en ambtenaren op kleine schaal weergegeven, terwijl aan weerszijden van een deuropening Panehsy de eigenaar op ware grootte is afgebeeld, majesteitelijk in ontvangst nemend wat hem toekomt. Hij draagt fijne sandalen en een roze geplooid gewaad en houdt twee ambtsstokken vast. Hij bekleedde de belangrijke functie van rentmeester van de tempel van Amon tijdens het eerste deel van de regering van Rames II, rond 1279-1259 v.Chr.

Ik ga aan de slag. Ik ga de reliëfs natekenen aan de hand van de uitstekende foto’s van Nicola Dell’Aquila, en vervolgens mijn tekeningen bij de muren te controleren. Als ze allemaal gecheckt zijn, worden ze geïnkt voor publicatie. Twee dagen later ben ik blij dat onze restaurateurs aankomen – Basma Zaghloul Esmael en Yousef Hamadi ‘Awad, die vorig jaar zulk voortreffelijk werk hebben geleverd met het schoonmaken en conserveren van onze kleine ‘familie’-kapel met zijn prachtige miniatuurbeeldjes, die ik met financiering van de Amarna Foundation heb mogen vastleggen.

Dit seizoen zullen we ook werken aan een grote, zeer gedetailleerde en zeer belangrijke stèle van de grafeigenaar die deel uitmaakt van de grotere kapel. Deze werd vorig jaar op de laatste dag van het werk gevonden en bevestigt een bekend gezegde van archeologen: het beste wordt altijd op de laatste dag gevonden.